این سورة دو هزار و سیصد و چهل و نه حرف است و پانصد و سى و نه کلمت و سى و هشت آیت. خلافست میان علماء تفسیر که این سورة مکى است یا مدنى.
سدى و ضحاک گفتندى مکى است، مجاهد گفت مدنى است. ابن عباس گفت و قتاده مدنى است مگر یک آیت: و کأینْ منْ قرْیة هی أشد قوة. میگویند این آیت آن روز فرو آمد که از مکه بیرون آمد بهجرت، رسول خدا (ص) با مکه مینگریست و اندوه مفارقت وطن در دل وى اثر میکرد، تا رب العزة تسلى دل وى را این آیت فرستاد. و در این سوره دو آیت منسوخ است: یکى فإذا لقیتم الذین کفروا فضرْب الرقاب الى قوله: فإما منا بعْد و إما فداء این منسوخ است بآن آیت که در سورة الانفالست گفت: فاضْربوا فوْق الْأعْناق و اضْربوا منْهمْ کل بنان.
آیت دیگر: و لا یسْئلْکمْ أمْوالکمْ، منسوخ است بقوله: إنْ یسْئلْکموها فیحْفکمْ تبْخلوا و یخْرجْ أضْغانکمْ، و در فضیلت سورة، ابى کعب گفت: قال رسول الله (ص) من قرأ سورة محمد کان حقا على الله ان یسقیه من انهار الجنة.
قوله: الذین کفروا و صدوا عنْ سبیل الله. اى امتنعوا عن الایمان صدودا و صدوا الناس عن الایمان صدا، أضل أعْمالهمْ اى ابطلها فلم یقبلها.
این آیت در شأن قومى مشرکان فرود آمد که در کفر خویش صله رحم بپاى داشتند و عمارت مسجد حرام میکردند و مردمان را طعام میدادند. رب العالمین آن عملهاى ایشان باطل کرد که هیچ نپذیرفت و ثواب آن ضایع. زیرا که خود از راه هدى برگشتند و دیگران را نیز از ایمان برمیگردانیدند.
ابن عباس گفت در شأن مطعمان روز بدر فرود آمد، دوازده مرد بودند: بو جهل و عتبة و شیبه و ولید بن عتبة و عقبة بن ابى معیط و امیة بن خلف و منبه و نبیه و حکیم بن حزام و زمعة بن الاسود و الحارث ابن عامر بن نوفل و ابو البخترى. این دوازده مرد، ورزیدن کفر، بر عداوت رسول (ص) هزینه میکردند و طعام میدادند و پیوسته در راهها رصد داشتند تا مردم را از رسول خدا و اسلام باز میداشتند و بکفر میفرمودند.
و الذین آمنوا و عملوا الصالحات، مهاجران و انصاراند، مهاجران هجرت کردند با رسول و خان و مان خود بگذاشتند بر دوستى خدا و رسول و انصار با مهاجران مواسات کردند و ایشان را در آنچه داشتند بر خود میگزیدند، آمنوا بما نزل على محمد یعنى القرآن و هو الْحق منْ ربهمْ، لانه ناسخ لسائر الکتب و الناسخ حق، و قیل هو یعود الى محمد (ص) و قیل یعود الى ایمانهم، کفر عنْهمْ سیئاتهمْ، اى الله کفر عنهم سیئاتهم غفرها لهم و سترها علیهم، و أصْلح بالهمْ اى حالهم و شأنهم فى دینهم و دنیاهم، و البال لا یثنى و لا یجمع، قال ابن عباس عصمهم ایام حیاتهم یعنى ان هذا الاصلاح یعود الى اصلاح اعمالهم حتى لا یعصوا و قیل البال القلب و انشدوا:
لو کنت من بالک لم تنسنى
لکننى لم اک فى بالکا
ذلک اشارة الى الاضلال و الاصلاح، بأن الذین کفروا یعنى بسبب ان الذین کفروا، اتبعوا الْباطل، و هو الشرک «و» بسبب أن الذین آمنوا اتبعوا الْحق منْ ربهمْ، و هو القرآن، کذلک یضْرب الله للناس أمْثالهمْ اى هکذا یبین الله لامة محمد (ص) امثال من کان قبلهم و هلاکهم و قیل یبین الله امثال حسنات المومنین و سیئات الکافرین.
فإذا لقیتم الذین کفروا فضرْب الرقاب، نصب على الاغراء، اى فاضربوا رقابهم و هذا کنایة عن القتل بالسلاح، حتى إذا أثْخنْتموهمْ، اى بالغتم فى القتل و قهرتموهم، فشدوا الْوثاق، یعنى فى الاسر، شد و هم بالحبال و السیور المحکمة الوثیقة حتى لا یقتلوا منکم و الاسر یکون بعد المبالغة فى القتل، کما قال تعالى: ما کان لنبی أنْ یکون له أسْرى حتى یثْخن فی الْأرْض فإما منا بعْد و إما فداء، یعنى بعد ان تاسروهم فاما ان تمنوا علیهم منا باطلاقهم من غیر عوض و اما ان تفادوهم فداء. علماء دین در حکم این آیت مختلفاند. قول قتاده و سدى و ضحاک و ابن جریح آنست که این آیت منسوخ است و ناسخ آن، آیات قتل است که رب العزة میگوید: فاقْتلوا الْمشْرکین حیْث وجدْتموهمْ فإما تثْقفنهمْ فی الْحرْب فشردْ بهمْ منْ خلْفهمْ فاضْربوا فوْق الْأعْناق و اضْربوا منْهمْ کل بنان و این مذهب اوزاعى است و اصحاب رأى، گفتند بحکم این آیات چون کافر در دست مسلمان افتاد باسیرى، من و فدا بروى روا نیست و جز قتل وى روى نیست، اما ابن عمر و حسن و عطا و بیشترین صحابه میگویند که: این آیت محکم است و منسوخ نیست و حکم آن ثابت است و مذهب شافعى و احمد و سفیان ثورى و اسحاق اینست که گفتند: مرد بالغ عاقل کافر که اسیر افتاد در دست مسلمانان امام در حق او مخیر است، اگر خواهد او را بکشد و گر خواهد برده گیرد و گر خواهد منت بر وى نهد و بىعوض و بىفدا او را رها کند و گر خواهد او را بمال باز فروشد یا باسیران مسلمان که در دست کافران باشند باز فروشد، یک اسیر کافر، بدو اسیر مسلمان. ابن عباس گفت: آیت من و فداء آن گه فرو آمد که مسلمانان انبوه گشتند و کار اسلام و سلطان دین قوى گشت و این حکم ثابت بود در روزگار رسول (ص) و در روزگار خلفاء راشدین. و خبر درست است که ثمامة ابن اثال از بنى حنیفه اسیر گرفتند یاران رسول، و او را در ستون مسجد بستند. رسول خدا (ص) بنزدیک وى شد گفت: ما عندک یا ثمامة نزدیک تو چیست یا ثمامة یعنى سر چه دارى و چه خواهى کرد و رسول خدا از وى تعرف اسلام میکرد. و ثمامة گفت: یا محمد ان تقتلنى تقتل ذا دم و ان تنعم، تنعم على شاکر و ان کنت ترید المال فسل منه ما شئت.
یا محمد اگر بکشى خونیى را کشته باشى و اگر انعام کنى و منت نهى، بر شاکرى سپاس دار منت نهاده باشى و اگر مال خواهى چندان که خواهى هست. رسول او را هم چنان فرا گذاشت تا دیگر روز باز آمد و همان سوال کرد و همان جواب شنید.
سوم روز باز آمد و همان سوال و همان جواب رفت. آن گه رسول خدا منت نهاد و او را رها کرد، گفت: اطلقوا ثمامة، از بند اسر، او را بگشائید و رها کنید. ثمامة در آن حال رفت و غسلى برآورد و بمسجد باز آمد و گفت: اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله. آن گه گفت یا محمد و الله که از نخست هیچ کس بمن از تو دشمنتر نبود و اکنون در روى زمین هیچ کس بمن از تو دوستتر نیست و الله که بمن هیچ دین دشمنتر از دین تو نبود و اکنون هیچ دین بمن دوستتر از دین تو نیست و الله که بمن هیچ بقعت بغیضتر از بقعت تو نبود و اکنون هیچ بقعت بدل من شیرینتر و عزیزتر از بقعت تو نیست.
و عن عمران بن حصین قال: اسر اصحاب رسول الله (ص) رجلا من بنى عقیل فاوثقوه و کانت ثقیف قد اسرت رجلین من اصحاب النبى (ص) ففداه رسول الله (ص) بالرجلین الذین اسرتهما ثقیف. قوله: حتى تضع الْحرْب أوْزارها اى اثقالها و احمالها یعنى حتى تضع اهل الحرب السلاح فیمسکوا عن الحرب و اصل الوزر ما یحمله الانسان فسمى الاسلحة اوزارا لانها تحمل و قیل الحرب هم المحاربون کالشرب و الرکب و قیل الاوزار الآثام و معناه حتى یضع المحاربون آثامها، بان یتوبوا من کفرهم، فیومنوا بالله و رسوله. و قیل حتى تضع حربکم و قتالکم اوزار المشرکین و قبائح اعمالهم بان یسلموا.
قال مجاهد و سعید و قتاده حتى تنقطع الحرب و لا یکون فى الارض مشرک و هذا یکون زمان نزول عیسى بن مریم و الجهاد لا ینقطع ما دام فى الارض مشرک و معنى الایة: اثخنوا المشرکین بالقتل و الاسر حتى یدخل اهل الملک کلها فى الاسلام و یکون الدین کله لله فلا یکون بعده جهاد و لا قتال و ذلک عند نزول عیسى بن مریم (ع).
و جاء فى الحدیث عن النبى (ص): الجهاد ماض منذ بعثنى الله الى ان یقاتل آخر امتى الدجال، و قال (ص): یوشک من عاش منکم ان یلقى عیسى اماما هادیا و حکما عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر، و تضع الحرب اوزارها حتى تدخل کلمة الاخلاص کل بیت من و بر او مدر بعز عزیز او ذل دلیل و یبتز قریشا الا مارة بان ینزعها عنهم.
ابتز أی سلب.
قوله: «ذلک» اى الحکم فیهم ذلک، فهو مبتداء و خبر، و لوْ یشاء الله لانْتصر منْهمْ فاهلکهم بغیر قتال، و لکنْ، امر بالقتال، لیبْلوا بعْضکمْ ببعْض، یمتحنکم بمقاتلة الکفار لیظهر المحق من المبطل و یصیر من قتل من المومنین الى الثواب و من قتل من الکافرین الى العذاب، و الذین قتلوا فی سبیل الله، قرأ ابو عمرو و یعقوب و حفص: قتلوا بضم الکاف و کسر التاء بالتخفیف، یعنى الشهداء و قرأ الآخرون قاتلوا بالالف من المقاتلة و هم المجاهدون، فلنْ یضل أعْمالهمْ خلاف الکفار.
قال قتاده: نزلت هذه الایة یوم احد و قد فشت فى المسلمین الجراحات و القتل، سیهْدیهمْ ایام حیاتهم فى الدنیا الى ارشد الامور و فى الآخرة الى الدرجات و یصْلح بالهمْ اى یرضى خصمائهم و یقبل اعمالهم. و قیل سیهْدیهمْ الى جواب المنکر و النکیر فى القبر، و یصْلح بالهمْ حالهم فى النعیم و کرر لان الأول سبب للنعیم و الثانى نفس النعیم، یصلح بالهم اى قلوبهم باخراج الغل منها.
و یدْخلهم الْجنة عرفها لهمْ، اى بین لهم منازلهم فى الجنة، حتى یهتدوا الى مساکنهم کانهم سکانها منذ خلقوا فیکون المومن اهدى الى درجته و خدمه منه الى منزله و اهله فى الدنیا. هذا قول اکثر المفسرین و قیل عرفها لهم اى عرف ان طریق الوصول الیها الحسنات و روى عطاء عن ابن عباس، عرفها لهم، اى طیبها لهم من العرف و هو الریح الطیبة و طعام معرف اى مطیب.
روى عن اسماعیل بن رافع عن انس بن مالک (رض) قال: قال رسول الله (ص): بینما اهل الجنة على خیول من یاقوت سروجها من ذهب و لحمها من ذهب، یتحدثون تحت ظل الشجرة کل ورقة منها یسبح الله عز و جل و یحمده و یقدسه فبینما هم یتحدثون عن الدنیا اذ اتاهم آت عن ربهم عز و جل ان اجیبوا ربکم فینزلون عن خیولهم الى کثب من مسک ابیض افیح فیها منابر من ذهب و منابر من نور و منابر من لولو و منابر من یاقوت و منابر من فضة فیجلسون علیها فیقول الجبار جل جلاله و تقدست اسماوه مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى، اطعموهم فیطعمونهم طعاما ما طعموا قبله مثله فى الجنة قط، ثم یقول جل جلاله مرحبا بخلقى و زوارى، و اهل طاعتى البسوهم فیلبسونهم ثیابا ما لبسوا مثلها قط فى الجنة، ثم یقول تبارک و تعالى مرحبا بخلقى و زوارى و اهل طاعتى اکلوا و شربوا و البسوا و عطروا، حق لى ان اتجلى لهم فینظرون الى وجهه عز و جل فیتجلى لهم تبارک و تعالى فیقعون له سجدا فیقول عبادى ارفعوا روسکم فلیس هذا موضع عبادة فیرفعون روسهم و یرکبون خیولهم فیبعث الله عز و جل علیهم سحابة تمطرهم مسکا ابیض ثم یبعث الله عز و جل علیهم ریحا تدعى المثیرة فتدخل ثیابهم المسک الأبیض فاذا رجعوا الى ازواجهم من الحور العین قلن یا ولى الله الا نسمعک شیئا لیس من مزامیر الشیطان فیسمعنه من حمد الله عز و جل و تقدیسه و تهلیله شیئا ما دخل اذنیه قط، ثم ینظر الى واحدة لم یکن یراها فى منزله فیقول من انت فتقول انا المزید زادنیک ربى عز و جل.
قوله: یا أیها الذین آمنوا إنْ تنْصروا الله یعنى دینه و رسوله، ینْصرْکمْ على عدوکم و یثبتْ أقْدامکمْ على الصراط. و قال قتادة حق على الله ان ینصر من نصره لقوله: إنْ تنْصروا الله ینْصرْکمْ و ان یزید من شکره لقوله: لئنْ شکرْتمْ لأزیدنکمْ، و ان یذکر من ذکره لقوله: فاذْکرونی أذْکرْکمْ، و ان یوفى بعهدکم لقوله تعالى: أوْفوا بعهْدی أوف بعهْدکمْ.
و الذین کفروا فتعْسا لهمْ، فى الدنیا بالقتل و فى العقبى بالتردى فى النار اى عثارا لهم ضد الانتعاش و تثبیت الاقدام و قیل تعسا لهم اى بعدا لهم و شفاء و خیبة و المعنى اتعبهم الله فتعسوا تعسا، و أضل أعْمالهمْ لانها کانت فى طاعة الشیطان.
ذلک اى ذلک التعس و الاضلال، بأنهمْ کرهوا ما أنْزل الله استثقلوا القرآن، فأحْبط أعْمالهمْ فلم ینالوا بها خیرا. قال ابن عیسى انما کرر لیکون کلما ذکروا وصل ذکرهم بالذم و التحقیر و الاخبار بسوء الحال ثم خوف الکفار.
فقال تعالى: أ فلمْ یسیروا فی الْأرْض فینْظروا کیْف کان عاقبة الذین منْ قبْلهمْ دمر الله علیْهمْ اى اهلکهم، و للْکافرین أمْثالها اى لمشرکى قریش امثال تلک العقوبات ان لم یومنوا، هذا کقوله: أ لمْ نهْلک الْأولین ثم نتْبعهم الْآخرین.
ذلک، اى ذلک الذى ذکرت من نصر المومنین و تعس الکافرین، بأن الله موْلى الذین آمنوا، ولیهم و ناصرهم، و أن الْکافرین لا موْلى لهمْ اى لا ناصر لهم.
قال المبرد: الله مولى العبد من ثلاثة اوجه: الاختراع و ملک التصرف فیه و هو غیر الاختراع و النصرة و الولایة، فهو جل جلاله ولى المومنین و الکافرین من جهة الاختراع و التصرف فیهم. و مولى المومنین خاصة من جهة النصرة و الولایة. ثم ذکر مآل الفریقین فقال: إن الله یدْخل الذین آمنوا و عملوا الصالحات جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار، و الذین کفروا یتمتعون فى الدنیا، و یأْکلون کما تأْکل الْأنْعام، لیس لهم همة الا بطونهم و فروجهم و هم لاهون ساهون عما فى غد و قیل من کانت همته ما یأکل، فقیمته ما یخرج منه. و قیل المومن فى الدنیا یتزودوا المنافق یتزین و الکافر یتمتع.
و قیل الاکل على وجهین: اکل للشهوة و المصلحة و هو اکل العاقل و اکل للشهوة فقط و هو اکل الانعام و البهائم و قیل شبههم بالانعام لاکلهم بالشره و النهم و لجهلهم عاقبة امرهم و ما یجب علیهم معرفته و لترکهم الاستدلال بالآیات، و النار مثْوى لهمْ یجوز ان یکون المثوى فى محل الرفع بالخبر و یجوز ان یکون فى محل النصب بالحال و لهم الخبر.
و کأینْ منْ قرْیة، اى کم من قریة یعنى اهل قریة، هی أشد قوة منْ قرْیتک التی أخْرجتْک، یعنى مکة اخرجک منها اهلها، أهْلکْناهمْ فلا ناصر لهمْ.
قال ابن عباس: لما خرج رسول الله من مکة الى الغار، التفت الى مکة و قال: انت احب بلاد الله الى الله و احب بلاد الله الى. و لو ان المشرکین لم یخرجونى لم اخرج منک، فانزل الله هذه الایة: أ فمنْ کان على بینة منْ ربه، اى على یقین من دینه و قیل على حجة و بیان و برهان و عقل. قیل هو محمد (ص) و البینة القرآن و قیل هم المومنون و البینة معجزة النبى (ص)، کمنْ زین له سوء عمله، زین له الشیطان و سولت له نفسه و اتبعوا أهْواءهمْ بعبادة الاوثان و هم ابو جهل و المشرکون.
مثل الْجنة، اى صفة الجنة، التی وعد الْمتقون، فى قوله: إن الله یدْخل الذین آمنوا و عملوا الصالحات جنات، و المتقون امة محمد (ص)، فیها أنْهار منْ ماء غیْر آسن، یعنى غیر آجن منتن. قرأ ابن کثیر: اسن بالقصر و الباقون بالمد و هما لغتان یقال اسن الماء یاسن اسنا و اجن یاجن، اجنا و اسن یاسن اسونا و اجن یاجن اجونا اذا تغیر و انتن، و أنْهار منْ لبن لمْ یتغیرْ طعْمه، الى حموضة و غیرها مما یعترى الالبان فى الدنیا لانه لم یخرج من ضرع، و أنْهار منْ خمْر لذة للشاربین، لذیذ طعمها یقال شراب لذ و لذة و لذیذ و یحتمل ان یکون مصدرا و تقدیره من خمر ذات لذة للشاربین. تطرب و لا تسکر و لا تصدع و لیست بحامض و لا مر و لا منتن لانها لم تعصر بالایدى و الارجل، و أنْهار منْ عسل مصفى، من الشمع و الرغدة و الکدر لانه لم یخرج من بطن النحل.
روى ابو هریرة قال: قال رسول الله (ص): سیحان و جیحان و الفرات و النیل کل من انهار الجنة و قال کعب الاحبار: نهر دجلة نهر ماء اهل الجنة و نهر الفرات نهر لبنهم و نهر مصر نهر خمرهم و نهر سیحان نهر عسلهم و هذه الانهار الاربعة تخرج من نهر الکوثر، و لهمْ فیها منْ کل الثمرات، مما یعرف و مما لا یعرف، و مغْفرة منْ ربهمْ، ستر الذنوب و ترک العتاب و التذکیر. و فیه کمال لذاتهم، کمنْ هو خالد فی النار، اى من کان فى هذا النعیم، کمنْ هو خالد فی النار و سقوا ماء حمیما، شدید الحر اذا ادنى منهم شوى وجوههم و وقعت فروة روسهم فاذا اشربوا، قطع امعاءهم فخرجت من ادبارهم و الامعاء جمیع ما فى البطن من الحوایا واحدها معاء.
و منْهمْ، اى من المنافقین، منْ یسْتمع إلیْک، اى الى خطبتک یوم الجمعة و قد یکون فیها عیب المنافقین و هم عبد الله بن ابى بن سلول و رفاعة بن زید و مالک بن جعشم و عمرو بن الحرث و اصحابهم کانوا یحضرون مجالس النبى و الجمعات و یستمعون کلامه و لا یعونه کما یعیه المسلم حتى إذا خرجوا منْ عنْدک قالوا للذین أوتوا الْعلْم، من الصحابة قیل هو ابن عباس و ابن مسعود و ابو الدرداء قالوا اى شیء قال محمد الآن و سوالهم هذا استهزاء و اعلام انهم لم یلتفتوا الى ما قاله. قوله: آنفا، اى فى ساعتنا هذه و الآنف اقرب حین منک و سمى انف الرجل لانه اقرب جسده منک و ایتنف الکلام ایتنافا اذا ابتدأ به و استأنف الامر، اذا استقبل اوله.
أولئک الذین طبع الله على قلوبهمْ فلم یومنوا، و اتبعوا أهْواءهمْ فى الکفر و النفاق.
و الذین اهْتدوْا یعنى المومنین، زادهمْ، ما قال الرسول، هدى و آتاهمْ تقْواهمْ. وفقهم للعمل بما امر به و هو التقوى و قال سعید بن جبیر: آتاهم ثواب تقواهم.
فهلْ ینْظرون إلا الساعة أنْ تأْتیهمْ بغْتة، روى ابو هریرة قال: قال النبى: ما ینتظر احدکم الا غنى مطغیا، او فقرا منسیا، او مرضا مفسدا، او هر ما مقتدا او موتا مجهزا، او الدجال و الدجال شر غایب ینتظر، او الساعة و الساعة هى ادهى و امر قوله: فقدْ جاء أشْراطها اى اماراتها و علاماتها من انشقاق القمر و غیره و کان النبى (ص) من اشراط الساعة فانه قال بعثت و الساعة هاتین و اشار بالسبابة و الوسطى و لانه (ص) آخر الانبیاء و امته آخر الامم و قال انس سمعت رسول الله (ص) یقول: ان من اشراط الساعة ان یرفع العلم و یکثر الجهل و یکثر الزنا و یکثر شرب الخمر و یقل الرجال و یکثر النساء حتى یکون لخمسین امراة القیم الواحد.
و قال النبى (ص) لاعرابى سأله عن الساعة قال: اذا اضیعت الامارة فانتظر الساعة قال: کیف اضاعتها قال اذا و سد الامر الى غیر اهله فانتظر الساعة، فأنى لهمْ إذا جاءتْهمْ ذکْراهمْ، فمن این لهم التذکر و الاتعاظ و التوبة اذا جاءتهم الساعة. هذا کقوله: یوْمئذ یتذکر الْإنْسان و أنى له الذکْرى و قیل الذکرى دعاوهم باسمائهم فى القیمة تبشیرا و تخویفا، عن انس قال: قال النبى (ص)، احسنوا اسماءکم فانکم تدعون یوم القیمة یا فلان قم الى نورک یا فلان قم فلا نور لک.